Własność intelektualna

Ewa A. Malewska

Czy ktoś może ukraść mój pomysł?

Co należy zrobić jeśli się ma świetny pomysł na rozwiązanie problemu? Oczywiście należy go zrealizować i sprawnie rozwiązać problem. Czy możemy później chronić nasz pomysł? Czy ktoś może nasz pomysł ukraść? Może się okazać, że nas pomysł zostanie przez podpatrzony i będzie stosowany przez inne osoby bez naszej zgody – to jest kradzież! Pomysły, rozwiązania, projekty, melodie, wiersze, teksty – wszelka twórczość intelektualna jest obecnie traktowana tak samo jak własność materialna. Do własności intelektualnej stosują się takie same przepisy o kradzieży, sprzedaży i ochronie jak do zwykłych przedmiotów materialnych, które posiadamy.

Krótka historia patentów

Idea ochrony własności intelektualnej sięga starożytności. Już w 500 roku p.n.e. w greckim mieście Sybaris przyznawano twórcom roczne „patenty” (czyli wyłączność na stosowanie) na pomysły mające na celu poprawę standardu życia. W czasach nowożytnych „patenty” kojarzono już z wynalazkami natury technicznej. Pierwszy znany nowożytny patent uzyskał w 1421 roku florencki architekt Filippo Brunelleschi na wynaleziony przez siebie dźwig linowy z bloczkiem. W 1449 roku król angielski Henryk VI przyznał pierwszy 20 letni patent John’owi z Utynam na metodę wytwarzania kolorowego szkła. Od tamtej pory idea ochrony własności intelektualnej oraz zapewnienia zysków wynalazcom rozwijała się równolegle w Anglii i we Włoszech.

Pierwszy całościowy system ochrony patentowej został ustanowiony w Stanach Zjednoczonych Ameryki Północnej uchwałą parlamentu w 1790 roku, czyli zaledwie rok po wejściu w życie konstytucji. Pierwszy nowoczesny system patentowy w Europie został stworzony w rewolucyjnej Francji w 1791 roku. Przez następne 100 lat każde z ówczesnych państw tworzyło własne przepisy ochrony własności intelektualnej. Wiek XIX, nazywany wiekiem pary i elektryczności przyniósł wzrost znaczenia handlu międzynarodowego. Powstała potrzeba ochrony patentowej sięgającej poza granicę konkretnych państw. W roku 1883 przy okazji Wystawy Światowej w Paryżu, zorganizowanej w 100-lecie Rewolucji Francuskiej i upamiętnionej wzniesieniem Wieży Eiffla podpisana została fundamentalna dla nowoczesnego systemu patentowego Konwencja Paryska o ochronie własności przemysłowej, do której obecnie przynależy 173 Państw ze wszystkich kontynentów (lista krajów: http://www.wipo.int/treaties/en/ShowResults.jsp?lang=en&treaty_id=2).

Co możemy chronić a czego nie?

Chronić prawnie można każdą własność niematerialną: wynalazki, znaki towarowe, teksty, wiersze, melodie, zapachy a nawet kompozycje kwiatowe – ogólnie wszystko co powstało jako wynik naszej pracy umysłowej. Własność intelektualną podzielono na kilka rodzajów ze względu na specyfikę utworu. Pozawala to na lepsza ochronę każdego produktu.

Wynalazki czyli „patenty”

Wynalazki mają najistotniejsze znaczenie dla rozwoju technicznego. Łatwo jest określić czym jest wynalazek – to jest nowe i nieoczywiste rozwiązania techniczne, nadające się do przemysłowego stosowania rozwiązujące problem techniczny. Po zgłoszeniu wynalazku do Urzędu Patentowego można dostać 20 letni monopol czyli „patent” na jego stosowanie i komercjalizację. Patent jest swego rodzaju umową społeczną, w której w zamian za całkowite ujawnienie wynalazku dostaje się monopol na jego stosowanie. Zasady są proste: ten kto przyczynia się własną pracą intelektualną do rozwoju technicznego ten musi dostać możliwość zarobienia na swoim wynalazku. Bez całkowitego ujawnienia wynalazku w zamian za przyznanie patentu, postęp techniczny uległ by znacznemu spowolnieniu, podobnie jak w czasach rzemiosła i manufaktury, kiedy tajemnice produkcyjne przekazywane były z mistrza na ucznia, z ojca na syna.

Pełne ujawnienie wynalazku, będące warunkiem udzielenia patentu, przyspiesza rozwój technologiczny i inspiruje powstawanie nowych rozwiązań w tradycyjnych i w nowych dziedzinach techniki, tworzy warunki do podnoszenia poziomu życia i ochrony zdrowia. Patent – gwarantując ograniczony w czasie monopol na gospodarczą eksploatację wynalazku, zachęca do szukania praktycznych zastosowań odkryć i wyników badań naukowych, czego przykładem jest dynamiczny rozwój elektroniki, biotechnologii, technik informatycznych. Także przemysł farmaceutyczny może finansować badania nad nowymi ulepszonymi lekami.

Bardzo ważna dla uzyskania patentu jest nowość wynalazku. Nowe jest każde rozwiązanie techniczne, które nie zostało podane do publicznej wiadomości. Jeśli wynalazek zostałby wcześniej ujawniony nie można by zawrzeć umowy „monopol za ujawnienie wynalazku.” Należy więc szczególnie zwracać uwagę na zachowanie tajemnicy podczas opracowywania wynalazków. Brak należytej poufności może doprowadzić do zaprzepaszczenia szans na uzyskanie patentu.

Wzory przemysłowe

Jakość i atrakcyjność wyrobów wzrasta dzięki rozwojowi wzornictwa przemysłowego. Rozwojowi temu sprzyja możliwość uzyskania ochrony dla nowej zewnętrznej postać wyrobu, nieuwarunkowanej jego funkcjami technicznymi (które mogą być chronione jako wynalazki). Nową postać nadaje znanemu wyrobowi nałożenie nowego ornamentu, nadanie powierzchni nowych własności, inne ukształtowanie zewnętrznych części tego wyrobu. Wszystkie towary (i ich części), poczynając od artykułów spożywczych przez ubiory, sprzęt gospodarstwa domowego, meble, sprzęt oświetleniowy, pojazdy, a dalej instrumenty muzyczne, gry i artykuły sportowe, budowle i materiały budowlane, kończąc na przemysłowych maszynach i urządzeniach, podlegają ochronie jako wzory przemysłowe. Forma zewnętrzna tych wytworów jest często dziełem artystycznym w rozumieniu prawa autorskiego, lecz nie wyklucza to możliwości ochrony w charakterze wzoru przemysłowego.

Wzór przemysłowy jest kategorią bardzo podobną do wynalazku. Podlega bardzo podobnej ocenie i wymogom, z tą różnicą że sama idea rozwiązania technicznego nie musi być nowa. To tak jak ktoś wymyśliłby zegar wskazówkowy o nowej konstrukcji – sam zegar znany jest od wieków ale to konkretne rozwiązanie jest nowe. Tak samo ja w przypadku wynalazków ważne jest zachowanie tajemnicy.

Znaki towarowe

Na rynku znajduje się wiele produktów tego samego typu, jesteśmy w stanie je rozróżnić dzięki opakowaniu, kolorystyce oraz dzięki znakom towarowym. Znakiem towarowym jest każde oznaczenie mogące służyć do odróżnienia towarów (usług) marki od towarów (usług) innej marki. Pozwala to na koegzystencję na rynku produktów o różnych walorach, spełniających oczekiwania nabywców. W oparciu o znaki towarowe budowane są programy lojalnośiowe. Znak im starszy, tym cenniejszy. Znak może przechodzić metamorfozy wraz z rozwojem produktu, dostosowując się do wymogów rynku. Można to zilustrować na przykładzie szwajcarskiego znaku TOBLERONE dla czekolady, chronionego początkowo w wersji słownej - bez szczególnej formy graficznej (rejestracja w kraju pochodzenia z 1985 r.), a następnie w wersji słowno-graficznej i licznych formach przestrzennych, których ewolucję ilustrują zastrzeżone formy tego oznaczenia.

Rozwój znaku towarowego ze znacznymi zmianmi najlepiej obrazują znaki towarowe napojów Pepsi-Cola, 7up i Mirinda. Zmiany graficzne znaku towarowego nie wpływają jednak na przynależność do konkretnej firmy. Nie powinny jednak być drastyczne żeby nie wprowadzić klienta w błąd.

Prawo autorskie

Całkowicie osobnym zagadnieniem są prawa autorskie. Autorom utworów przysługuje dożywotnio prawo czerpania zysków ze swej twórczości. Prawo to zostało nawet przedłużone na okres aż 70 lat po śmierci autora – wówczas zyski mogą czerpać jego spadkobiercy.

Prawo autorskie jest bardzo łaskawe dla twórców ponieważ trudno jest się utrzymać jedynie z działalności artystycznej. Namalowany obraz sprzedać można przecież tylko raz i na tym kończyłyby się prawa malarza do wynagrodzenia gdyby nie zapisy w prawie autorskim, które przewidują honorarium dla twórcy przy okazji każdej wystawy, programu telewizyjnego czy wydaniu albumu z reprodukcją. Na tej samej zasadzie kompozytor otrzymuje wynagrodzenie za każdym razem kiedy jego utwór zostaje odtworzony w radio oraz przy sprzedaży każdej kolejnej płyty.

Praw autorskich, w odróżnieniu od systemu patentowego, nie trzeba nigdzie rejestrować. Wystarczy utrwalić własny utwór na nośniku (papier, dysk, kaseta) by być uznanym za twórcę. To pierwsze utrwalenie stanowi później podstawę do ścigania naruszycieli.

Jak dostać patent?

Pierwszy jest pomysł!!! Bez względu na rodzaj ochrony o którą się staramy (patent, wzór przemysłowy, znak towarowy) pomysł musi być nowy i oryginalny. Następnie należy złożyć odpowiednie dokumenty w krajowym urzędzie patentowym, wnieść opłatę urzędową i czekać na decyzję urzędu.

W przypadku patentu i wzoru niezwykle ważna jest poufność i zachowanie tajemnicy przed dokonaniem zgłoszenia. Inaczej jest ze znakiem towarowym – tu zależy nam na rozpoznawalności! Dobry znak towarowy jest rozpoznawalny przez konsumentów. Nie należy przed zgłoszeniem trzymać znaku w tajemnicy – wręcz przeciwnie, można prowadzić kampanie reklamowe w celu poprawy rozpoznawalności.

Umowy i organizacje międzynarodowe

W krajowym urzędzie patentowym można uzyskać ochronę jedynie na terenie danego kraju. Jeśli zależy nam na zasięgu międzynarodowym trzeba starać się o rejestrację w innych krajach. Jeszcze kilkanaście lat temu trzeba było w każdym kraju osobno dokonywać rejestracji co było żmudne i kosztowne. W dzisiejszych czasach istnieją umowy i organizacje międzynarodowe upraszczające tak zwaną procedurę międzynarodową.

Konwencja paryska z 1883 roku zapewnia ramy prawne dla regionalnych i światowych porozumień i traktatów wprowadzających ułatwienia w uzyskiwaniu tytułów prawnych potwierdzających ochronę własności przemysłowej w poszczególnych krajach członkowskich. W ramach porozumień globalnych administrowanych przez Światową Organizację Własności Intelektualnej funkcjonują porozumienia międzynarodowe zapewniające jednolite procedury zgłoszeniowe i rejestracyjne dla znaków towarowych, oznaczeń geograficznych i wzorów przemysłowych znane jako Porozumienie Madryckie o międzynarodowej rejestracji znaków towarowych i Protokół do tego Porozumienia oraz Porozumienie Haskie o międzynarodowej rejestracji wzorów przemysłowych.

Światowa Organizacja Własności Intelektualnej administruje także działaniem Układu Waszyngtońskiego z 1970 r. o współpracy patentowej (PCT), obejmującego obecnie 144 kraje, zapewniającego scentralizowane postępowanie zgłoszeniowe wynalazków i wzorów użytkowych. Więcej informacji dostępnych jest na stronie www.wipo.int .

W ramach konwencji paryskiej funkcjonują także konwencje regionalne gwarantujące udzielenie patentów w krajach członkowskich, w jednym centralnie prowadzonym postępowaniu o udzielenie patentu. W Europie funkcjonują dwie takie konwencje: Konwencja Monachijska o patencie Europejskim z Europejskim Urzędem Patentowym z siedzibami w Monachium, Hadze, Berlinie i w Wiedniu, której zasięg ilustruje mapa (obok), na której państwa członkowskie oznaczono kolorem czerwonym oraz konwencja o patencie Euro-azjatyckim z urzędem działającym w Moskwie (RU). Podobne dwie regionalne konwencje obejmują Afrykę (ARIPO i OAPI).

Ostatnio, w Unii Europejskiej przyspieszeniu uległy działania mające na celu zapewnienie jednolitego skutku patentu europejskiego na całym obszarze Unii Europejskiej. Problemem jaki pozostał do rozwiązania jest reżim językowy. Wskazuje się, że rozwiązanie przyjęte wcześniej dla wspólnotowych znaków towarowych i wspólnotowych zarejestrowanych wzorów przemysłowych rejestrowanych przez Urząd Harmonizacji Rynku Wewnętrznego w Alicante (ES) zapewniające tłumaczenie na wszystkie języki urzędowe Unii Europejskiej, jest zbyt drogie w przypadku patentów.